ГРЕЧЕСКИЕ ТРАДИЦИИ ПРАЗДНОВАНИЯ РОЖДЕСТВА И НОВОГО ГОДА
Материалы предоставлены греческим культурным центром (ГКЦ) в Москве
Автор – И.Г. Белецкая, преподаватель греческого языка на курсах ГКЦ, ведущий специалист-лингвист,
Автор учебного пособия «Новогреческий сегодня – интенсивный курс»
"Традиционным выражением радости и любви, обычаями, уходящими своими корнями в далекое прошлое и сохранившимися до наших дней, во всех уголках Греции приветствуют Рождество Христово, чтобы напомнить людям об этом светлом событии и придать рождественский колорит праздничным дням.
Разукрашенные города и деревни, иллюминация, аромат и музыка на каждом углу и подготовка в каждом доме предвещают наступление самого большого и радостного праздника на свете.
Украшение елки – неотъемлемая часть празднования Рождества. Считается, что этот обычай пришел в Грецию из-за границы. Согласно преданию, он был введен Мартином Лютером, которому во время его прогулки по ночному лесу и наблюдения за зимними звездами, сверкавшими сквозь еловые ветви, пришла в голову мысль поставить у себя дома такое же сияющее дерево, изображающее небо, с которого Христос сошел на землю. В Греции впервые украсили елку во дворце Оттона в 1833г., а затем в Афинах. После Второй мировой войны елка с разноцветными шариками появилась в каждом греческом доме.
В большинстве домов Греции елку ставят за несколько дней до Рождества, а снимают в день Св. Иоанна, 7 января. Во многих домах, особенно в портовых городах, наряжают маленькие кораблики вместо елок.
Очень красивый старинный обычай, не ослабевший и соблюдаемый и сегодня – это колядки. Дети, собравшись в небольшие компании по двое или больше, обходят дома, стучатся в двери и спрашивают: «Спеть?» Если хозяин соглашается, дети колядуют, сопровождая свое пение звоном треугольников – колокольчиков или даже игрой на гитаре, лире или гармонике. Заканчивают колядку пожеланием: «С Новым годом! Долгих вам лет!» Хозяин награждает колядующих небольшой денежной суммой, тогда как в старые времена их угощали сладостями.
Колядовать принято в канун Рождества, Нового года и Крещения, причем для каждого праздника существуют свои колядки.
Слово «каланда» – «колядка» происходит от латинского calenda – «начало месяца». Считается, что это очень старый обычай, связанный с Древней Грецией. Найдены древние письмена, содержание которых аналогично сегодняшним колядкам.
Рождественская литургия проходит накануне праздника, около полуночи. По окончании литургии верующие возвращаются к себе домой и садятся за стол.
Главное блюдо в день Рождества – индейка. Тем не менее, в некоторых районах страны, особенно в Фессалии, сохранился обычай кушать куриный суп, который по старинной традиции был основным блюдом греков после посещения церкви. Сегодня употребление в пищу индейки стало символом благополучия.
Многие хозяйки по традиции готовят Христопсомо – рождественский хлеб. Это пирог, который пекут с особой заботой и почтением накануне Рождества. Пирог имеет форму бублика с крестом посередине. В центр креста кладут целый орех или яйцо, как символ плодородия. Остальную поверхность пирога украшают разными узорами – изображениями цветов, листьев, птиц. Узор, украшающий рождественский пирог, символизирует его предназначение и выражает надежду на хороший урожай. В день Рождества, во время праздничного обеда, хозяин дома крестит пирог, нарезает его и раздает по куску всем присутствующим за столом.
В Греции не принято дарить подарки на Рождество. Подарки дарят на Новый год.
В каждом районе Греции существуют свои рождественские обычаи.
В деревнях Центральной Греции накануне Рождества после полуночи устраивают т.н. «кормление источника». Девушки идут к источникам и мажут их маслом и медом с пожеланием: «Так же как течет вода, пусть польется в дом благополучие в новом году, а жизнь будет сладкой, как мед». При этом каждая старалась прийти пораньше, т.к. считалось, что девушка, пришедшая к источнику первой, будет в наступающем году и самой счастливой. Перед возвращением набирали новую воду и несли домой. Этот обряд обязательно совершался молча, поэтому воду называли «молчаливой». Этой «молчаливой водой» окропляли дом.
В Фессалии девушки и парни, возвратившись, домой из церкви, клали в горящий очаг веточки деревьев, загадывая при этом личные желания. Согласно поверью, тот, чья веточка сгорит раньше, женится первым.
В деревнях Сев. Греции накануне Рождества хозяин выбирает самое хорошее, большое полено, сосновое или оливковое – т.н. «рождественское полено». Печку тщательно чистят, чтобы не осталось следа от старой золы. Вечером накануне Рождества, когда вся семья собирается вместе, разжигают огонь в очаге и кладут туда полено. Огонь не должен гаснуть до Нового года, а 1-го января в печь кладут новое полено, которое должно загореться от рождественского. Этот обряд называется «женитьба огня». Так, каждая семья старалась поддерживать огонь в течение всех 12 праздничных дней (от Рождества до Крещения), чтобы защитить дом от демонов и злых эльфов или чертиков, которых называют «каликандзари».
Кто же такие эти чертики? Как рассказывали бабушки в старину, это злые духи или призраки, которые разгуливали по улицам каждую ночь от Рождества до Крещения. Люди представляли их странными, костлявыми и безобразными существами, полулюдьми - полуживотными, которые все время подпрыгивали, ворча, крича и распевая песни.
Весь год эти чертики живут в подземном мире и завидуют жизни на земле. Топорами, пилами и острыми зубами они пытаются свалить огромный ствол, подпирающий землю, чтобы она рухнула в преисподнюю. Но так как ствол очень толстый, чертикам требуется много времени, чтобы его перепилить. И они наверняка справились бы со своей задачей, если бы не было у них привычки каждый год, накануне Рождества, подниматься на землю для того, чтобы позлить людей. И чего только не делают чертики, выбираясь по одному из-под земли! С наступлением ночи бродят они по деревням и городам. Не позавидовать тому, кого они повстречают ночью! Не дадут, как говорится, и шагу ступить: дергают, дразнят, толкают, вскакивают на плечи, пляшут вокруг.
Маленькие и проворные, забираются они в дома, откуда только возможно: через дымоходы, замочные скважины, оконные щели. Пачкают все вокруг и создают такой беспорядок, что дом становится неузнаваемым. Только огня и креста боятся чертики.
Так они проказничают все 12 праздничных дней. Но как только приближается праздник Крещения, они убегают восвояси, прежде чем покажется священник со своим кадилом. Но, вернувшись к себе под землю, чертики видят, что ствол успел срастись и стать как прежде.
Хорошо, что чертики такие глупенькие! И поэтому каждый год все повторяется сначала.
Рождественские дни проходят быстро, и вот наступает Новый год. Первое января в Греции – день Великого Св. Василия, любимого святого всех детей. Считается, что Св.Василий приносит подарки накануне Нового года.
Другой новогодний обычай – разрезание новогоднего пирога – василопиты. Особенностью пирога является запеченная в нем монета. Пирог режут, как только пробьет полночь. Первый кусок – Христу, 2-й – Богоматери, 3-й обычно церкви, 4-й нищему, а начиная с 5-го каждый член семьи берет себе по кусочку. Кому достанется монета, тому выпадет и счастье в новом году. Он же получает и деньги, специально выделенные главой семьи перед нарезанием василопиты. Если монетка окажется в куске, предназначенном Христу, Богородице, церкви или бедному, то деньги дарят церкви или отдают нищему.
Первого января во многих семьях играют в карты, чтобы испытать судьбу. Многие ходят на вечеринки т.н. «ревеньон». Дети поют новогодние колядки.
Еще один обычай – готовить к Новому году сладкую пахлаву, чтобы весь год был «сладким».
Также в Греции существует поверье, что, как пройдет первый день в году, таким будет целый год. И первый в новом году гость должен принести удачу, которая будет сопутствовать нам в течение всего года. Многие люди даже сегодня чрезвычайно внимательно относятся к тому, кто будет «первым гостем». Поэтому они заранее приглашают кого-нибудь из знакомых, кого они считают удачливым, чтобы тот принес в дом счастье. Как только посетитель входит в дом, он наступает на железо, которое кладут ему под ноги, чтобы все в семье имели железное здоровье на протяжении всего года. А хозяйка обязательно угощает «первого гостя».
Если же мы идем в гости 1-го января, то, входя в дом, нужно переступить через порог правой ногой, чтобы в новом году все дела шли успешно.
Обычай разбивать гранат на новый год соблюдается и в наши дни. Гранат считается символом изобилия, плодородия и удачи. Во многих регионах Греции в каждом доме еще с осени вешали перед дверью плод граната. После Новогодней службы в церкви, возвращаясь домой, гранат со всей силы бросали вниз, чтобы он разбился о порог дома, и говорили: «Поздравляем! Счастья в новом году!»
ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ
Με έθιμα χαράς και αγάπης, που έχουν βαθιά τις ρίζες πίσω στο χρόνο και αναβιώνουν μέχρι σήμερα, θα υποδεχτούν σε όλες τις περιοχές της Ελλάδας τη γέννηση του Χριστού για να θυμίσουν στους ανθρώπους το χαρμόσυνο γεγονός και να δώσουν Χριστουγεννιάτικο χρώμα στο κλίμα των ημερών.
Στολισμένες πόλεις και χωριά, λαμπιόνια, μυρωδιές, μελωδίες σε κάθε γωνιά και προετοιμασίες στα νοικοκυριά προμηνύουν την άφιξη της μεγαλύτερης και πιο χαρούμενης γιορτής του κόσμου.
Το στόλισμα του Χριστουγεννιάτικου δέντρου είναι η ουσία των Χριστουγέννων.
Το έθιμο αυτό θεωρείται ότι έχει ξένικη προέλευση, και σύμφωνα με μια παράδοση, καθιερώθηκε από το Μαρτίνο Λούθηρο, ο οποίος περπατώντας τη νύχτα στα δάση και βλέποντας τα χειμωνιάτικα αστέρια να λάμπουν μέσα στα κλαδιά, συνέλαβε την ιδέα της τοποθέτησης του φωτεινού δέντρου στο σπίτι του, που θα απεικόνιζε τον έναστρο ουρανό απ’όπου ο Χριστος ήρθε στον κόσμο. Για 1η φορά στην Ελλάδα στολίστηκε το δέντρο στα ανάκτορα του Όθωνα το 1833 και μετά στην Αθήνα. Από το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο και μετά, το δέντρο με πολύχρωμες μπάλες μπήκε σε όλα τα ελληνικά σπίτια.
Στα περισσότερα ελληνικά σπίτια στολίζουν τα χριστουγεννιάτικα δέντρα λίγες μέρες πριν τα Χριστούγεννα και τα ξεστολίζουν του Αη-Γιαννιού, στις 7 Ιανουαρίου. Σε μερικά σπίτια, όμως, ιδίως σε πόλεις με λιμάνια, στολίζουν μικρά καράβια αντί για δέντρα.
Ένα πολύ όμορφο παλιό έθιμο που διατηρείται αμείωτο ακόμα και σήμερα, είναι τα κάλαντα. Τα παιδιά γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι δύο μαζί ή περισσότερα, χτυπούν την πόρτα και ρωτούν: «Να τα πούμε;» Αν η απάντηση του νοικοκύρη είναι θετική, τότε τραγουδούν τα κάλαντα συνοδεύοντας το τραγούδι τους με το τρίγωνο ή ακόμα και κιθάρες, λύρες και φυσαρμόνικα, και τελειώνοντας με την ευχή «Και του χρόνου. Χρόνια πολλά!». Ο νοικοκύρης τα ανταμοίβει με κάποιο χρηματικό ποσό, ενώ παλιότερα τους πρόσφερε γλυκά.
Κάλαντα λέγονται την παραμονή των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων και είναι διαφορετικά για κάθε γιορτή.
Η λέξη «κάλαντα» προέρχεται από τη λατινική “calenda”, που σημαίνει αρχή του μήνα. Πιστεύεται ότι η ιστορία τους προχωρεί βαθιά στο παρελθόν και συνδέεται με την αρχαία Ελλάδα. Βρέθηκαν, μάλιστα, αρχαία γραπτά κομμάτια παρόμοια με τα σημερινά κάλαντα.
Η Χριστουγεννιάτικα λειτουργία γίνεται την παραμονή των Χριστουγέννων κατά τα μεσάνυχτα. Όταν τελειώσει η λειτουργία, οι πιστοί γυρίζουν σπίτι και τρώνε.
Κύριο πιάτο την ημέρα των Χριστουγέννων είναι η γαλοπούλα. Ωστόσο, σε αρκετές περιοχές της χώρας, ιδιαίτερα στη Θεσσαλία, διατηρείται το έθιμο της κοτόσουπας, η οποία παλιότερα αποτελούσε το κύριο πιάτο που έτρωγαν οι Έλληνες όταν επέστρεφαν από την εκκλησία. Σήμερα, η βρώση της γαλοπούλας έγινε σύμβολο της καλοπέρασης.
Πολλές νοικοκυρές συνηθίζουν να φτιάχνουν το Χριστόψωμο. Είναι το ψωμί που φτιάχνουν με ιδιαίτερη φροντίδα και ευλάβεια την παραμονή των Χριστουγέννων. Έχει σχήμα κουλούρας με ένα σταυρό στη μέση. Στο κέντρο του σταυρού βάζουν ένα άσπαστο καρύδι ή ένα αυγό, συμβολίζοντας τη γονιμότητα. Την υπόλοιπη επιφάνεια διακοσμούν με διάφορα σχήματα (όπως λουλούδια, φύλλα, πουλιά). Η διακόσμιση του χριστόψωμου συμβολίζει το σκοπό του και εκφράζει τις προσδοκίες για καλή σοδεία. Την ημέρα των Χριστουγέννων, κατά τη διάρκεια του μεσημεριανού γεύματος ο νοικοκύρης του σπιτιού σταυρώνει το χριστόψωμο, το κόβει και το μοιράζει σε όσους παρευρίσκονται στο τραπέζι.
Στην Ελλάδα δεν συνηθίζουν ν’ ανταλλάζουν δώρα τα Χριστούγεννα, αλλά την Πρωτοχρονιά.
Κάθε τόπος της Ελλάδας έχει δικά του Χριστουγεννιάτικα έθιμα.
Στα χωριά της Κεντρικής Ελλάδας τα μεσάνυχτα της παραμονής γίνεται το λεγόμενο «τάισμα της βρύσης». Οι κοπέλες πηγαίνουν στις βρύσες του χωριού και τις αλείφουν με βούτυρο και μέλι, με την ευχή όπως τρέχει το νερό να τρέχει και η προκοπή στο σπίτι τον καινούριο χρόνο, και όπως γλυκό είναι το μέλι, έτσι γλυκιά να στηθεί η ζωή τους. Φρόντιζαν μάλιστα να πάνε από τις πρώτες γιατί, όπως έλεγαν, όποια θα πήγαινε πρώτη στη βρύση, θα ήταν και η πιο τυχερή ολόκληρο το χρόνο. Οι γυναίκες, επιστρέφοντας απ’τη βρύση, έφερναν στο σπίτι και το καινούριο νερό. Αυτή η διαδικασία γινόταν σιωπιλά – γι’ αυτό ονομάστηκε «αμίλητο νερό». Με το «αμίλητο» αυτό νερό ράντιζαν τα σπίτια.
Στη Θεσσαλία τα νεαρά κορίτσια και αγόρια, επιστρέφοντας σπίτι απ’την εκκλησία, τοποθετούσαν δίπλα στο αναμμένο τζάκι μικρά κλωνάρια δέντρων, που αντιπροσωπεύουν τις προσωπικές τους επιθυμίες. Πιστεύεται ότι το άτομο του οποίου το κλαδί κάηκε πρώτο, θα είναι και το πρώτο που θα παντρευτεί.
Στα χωριά της Βόρειας Ελλάδας, την παραμονή των Χριστουγέννων ο νοικοκύρης ψάχνει στα χωράφια και διαλέγει το πιο όμορφο και γερό ξύλο από πεύκο ή ελιά. Αυτό είναι το Χριστόξυλο. Το τζάκι καθαρίζεται με μεγάλη προσοχή ώστε να μη μείνει ούτε ίχνος από την παλιά στάχτη. Το βράδυ της παραμονής, όταν όλη η οικογένεια είναι μαζεμένη γύρω από το τζάκι, ανάβουν τη φωτιά για να μπεί στην εστία το ξύλο. Αυτό το κούτσουρο πρέπει να κρατήσει μέχρι την Πρωτοχρονιά, για να βάλουν ένα άλλο μεγάλο κούτσουρο που θ’ ανάψει από το ξύλο των Χριστουγέννων. Αυτό λέγεται «πάντρεμα της φωτιάς». Έτσι, κάθε οικογένεια προσπαθεί να διατηρεί τη φωτιά αναμμένη για όλο το Δωδεκαήμερο των εορτών, για να προστατεύει το σπίτι απ’ τα δαιμόνια και τους καλικάντζαρους.
Μα τι είναι αυτοί οι καλικάντζαροι; Όπως έλεγαν οι γιαγιάδες τα παλιά χρόνια στα εγγονάκια τους, ήταν αερικά, ξωτικά που κυκλοφορούσαν κάθε νύχτα του Δωδεκαήμερου. Τους φαντάζονταν σαν κάτι παράξενα, κοκαλιάρικα και κακάσχημα όντα κάτι μεταξύ ζώου και ανθρώπου και που συνέχεια χοροπηδούσαν γκρινιάζοντας, φωνάζοντας και τραγουδώντας. Όλο το χρόνο οι καλικάντζαροι ζούν κάτω απ’τη γη, στον κάτω κόσμο, και ζηλεύουν τον απάνω κόσμο. Γι’ αυτό λοιπόν, άλλοι με τσεκούρια, άλλοι με πριόνια κι άλλοι με τα σουβλερά τους δόντια προσπαθούν να κόψουν τον τεράστιο στύλο που βαστάει τη γη και να την κάνουνε να βουλιάξει. Ο στύλος όμως είναι πολύ χοντρός κια γι’ αυτό χρειάζεται πολύχρονη προσπάθεια για να τον κόψουν. Σίγουρα κάποια μέρα θα τα κατάφερναν αν δεν είχαν τη συνήθεια ν’ανέβουν πάνω στη γη κάθε χρόνο, την παραμονή των Χριστουγέννων, για να πειράξουν τους ανθρώπους. Και τι δεν κάνουν ξεπροβάλλοντας ένας ένας κάτω απ’ τη γη! Έτσι και νυχτώνει, αρχίζουν και τριγυρνούν στην εξοχή και στις πόλεις. Αλίμονο σ’ όποιον συναντήσουν νυχτιάτικα! Δεν τον αφήνουν σε χλωρό κλαρί, που λέμε. Τον τραβολογούν, τον πειράζουν, τον σπρώχνουν, καβαλικεύουν στους ώμους του, χορεύουν ολόγυρα του.
Μικρά και ευκίνητα, καθώς είναι, μπαίνουν στα σπίτια απ’ όπου βρούν: από τις καμινάδες, τις κλειδαρότρυπες, τις χαραμάδες των παραθυριών. Λερώνουν τα πάντα και αναστατώνουν τόσο πολύ το σπίτι που το κάνουν αγνώριστο. Μόνο τη φωτιά και το σταυρό φοβούνται οι καλικάντζαροι.
Κάνουν, λοιπόν, τις αταξίες όλο το Δωδεκαήμερο. Αλλά μόλις φτάνουν τα Φώτα, οι καλικάντζαροι φεύγουν τρέχοντας πριν βγεί ο παπάς με την αγιαστούρα του.Στο γυρισμό τους, όμως, κάτω απ’ τη γη βρίσκουν το στύλο να έχει θρέψει.
Ευτυχώς που είναι τόσο κουτούτσικοι οι καλικάντζαροι! Και γι’ αυτό κάθε χρόνο το ίδιο κάνουν και το ίδιο παθαίνουν.
ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ
Οι Χριστουγεννιάτικες μέρες περνούν γρήγορα, και να που έρχεται η Πρωτοχρονιά! Η 1η του Γενάρη είναι η γιορτή του Αγίου Βασιλείου του Μεγάλου. Είναι ο πιο αγαπημένος άγιος των παιδιών. Στην Ελλάδα πιστεύεται ότι ο Αη-Βασίλης φέρνει δώρα την παραμονή της Πρωτοχρονιάς.
Άλλο έθιμο της Πρωτοχρονιάς είναι το κόψιμο της βασιλόπιτας. Το χαρακτηριστικό στοιχείο της βασιλόπιτας είναι το νόμισμα που έχει ψηθεί μέσα του. Μόλις το ρολόι χτυπήσει μεσάνυχτα, κόβουν την πίτα. Το 1ο κομμάτι είναι του Χριστού, το 2ο της Παναγίας, το 3ο συνήθως της Εκκλησίας, το 4ο του Φτωχού, και από το 5ο και πέρα κάθε μέλος της οικογένειας παίρνει από ένα κομμάτι. Σε όποιον πέσει το φλουρί, θα έχει καλή τύχη όλο το χρόνο. Επίσης, κερδίζει τα χρήματα που έχει καθορίσει ο επικεφαλής της οικογένειας πριν κοπεί η πίτα. Αν το νόμισμα βρεθεί σ’ένα απ’τα κομμάτια του Χριστού, της Παναγίας ή της Εκκλησίας ή του Φτωχού, τότε τα χρήματα δίνονται στην εκκλησία ή σε κάποιο φτωχό.
Την Πρωτοχρονιά πολλές οικογένειες παίζουν χαρτιά για να δοκιμάσουν την τύχη τους. Πολλοί πηγαίνουν σε πάρτυ που λέγονται ρεβεγιόν. Τα παιδιά τραγουδούν τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς.
Κι άλλο έθιμο είναι να φτιάχνουν μπακλαβά για την Πρωτοχρονιά, ίσως επειδή είναι τόσο γλυκός, για να γλυκάνει όλο το χρόνο.
Επίσης στην Ελλάδα πιστεύουν ότι όπως πάει η πρώτη μέρα του χρόνου, θα πάει όλος ο χρόνος. Και ο πρώτος επισκέπτης του χρόνου ευχόμαστε να μας φέρει «καλό ποδαρικό», δηλαδή καλή τύχη για όλη την χρονιά. Πολλοί άνθρωποι είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί ακόμα και σήμερα ποιος θα κάνει ποδαρικό στο σπίτι τους. Έτσι από την παραμονή λένε σε κάποιο γνωστό τους που τον θεωρούν καλότυχο, να έρθει την Πρωτοχρονιά να τους κάνει ποδαρικό. Μόλις μπεί στο σπίτι τον βάζουν να πατήσει ένα σίδερο για να είναι όλοι σιδερένιοι και γεροί μέσα στο σπίτι στη διάρκεια του χρόνου. Η νοικοκυρά φιλεύει τον άνθρωπο που κάνει ποδαρικό.
Αν πάμε μια επίσκεψη κάπου την Πρωτοχρονιά, πρέπει να μπούμε στο σπίτι τους με το δεξί πόδι πρώτα, ώστε ο καινούριος χρόνος να τα φέρει όλα δεξιά, καλότυχα.
Το έθιμο του ροδιού της Πρωτοχρονιάς διατηρείται και σήμερα. Το ρόδι είναι σύμβολο αφθονίας, γονιμότητας και καλής τύχης. Σε πολλά μέρη της Ελλάδας κρεμούσαν στο κάθε σπίτι από το φθινόπωρο ένα ρόδι. Μετά τη Μεγάλη Λειτουργία της Πρωτοχρονιάς το πετούσαν με δύναμη στο κατώφλι για να σπάσει σε χίλια κομμάτια και έλεγαν «Χρόνια πολλά! Ευτυχισμένος ο καινούριος χρόνος!»